Их эзэн хааны мэндэлсэн өдөр

Их Монгол гүрний их эзэн, Чингис цолт ТэмүЧИН хаан маань Жай-Аайий ЭН Жүй жилийн КАУ УКАУ ЭН(11) сарын КАУ ЧУ КУР ЭН(06) өдөр мэндэлжээ. Энэ нь Их Монголын тооллыг өнөөгийн цаглабарт шилжүүлбэл 1161 оны 12-р сарын 25-ны өдөр байж болох болтой юм.

Оны ТНГР сүнсэн нэрс	1-р	2-р	3-р	4-р	5-р	6-р(0)
1. Жай Аайий Эн Жүй	1161	1173	1185	1197	1209	1221
2. АКОК КУР ЭН	1162	1174	1186	1198	1210	1222
3. Сий ГЭН	1163	1175	1187	1199	1211	1223
4. Ул Ар ГҮН	1164	1176	1188	1200	1212	1224
5. КҮ чий Ур ГҮН	1165	1177	1189	1201	1213	1225
6. КАУ ЧУ КУР ЭН	1166	1178	1190	1202	1214	1226
7. Чу ЭН Аайий КАН	1167	1179	1191	1203	1215	1227
8. УИ Ала КАУ	1168	1180	1192	1204	1216	1228
9. КАУ КАУМ СУУ ИЭКҮ	1169	1181	1193	1205	1217	1229
10. Куй ЭН	1170	1182	1194	1206	1218	1230
11. КАУ УКАУ ЭН	1171	1183	1195	1207	1219	1231
12. Жай Аайий ИЭКҮ	1172	1184	1196	1208	1220	1232

7-р(1)	8-р(2)	Толуйн нэрс
1233	1245	Тэийл КАУ
1234	1246	Кой
1235	1247	Мангдай
1236	1248	БӨӨ тү үг
1237	1249	Нохай
1238	1250	Чөчкү
1239	1251	Чийчкан
1240	1252	БУКА
1241	1253	Барс
1242	1254	Койон
1243	1255	КҮЭН
1244	1256	тэийлэн

1161 онд Онон үндэстэй ТайЧУ түмЭН-ий эзэн ИЭ-Үсүий-ЭХЭ(Есүхэй) баатарын гэрт хөбКҮ мэндэлсэнд гурван ихэс сонжоод НЭУ ИЭдүй ЭН(Нүдэн) гэжээ.

1167 онд хөбКҮ-ний Эр, Ир, Ур ба гэгээрлийг долоотойд нь шинжээд ЖҮ-ийн дүй мун бодис ханаж мэндлээд НЭУ ИЭдүй ЭН тэгш дүүрч ялагч болсонд ТэмүЧИН гэжээ.

1177 онд ТэмүЧИН өрх бүл болсон. Тай ИЭ цэцэний БӨӨ Эр Тай-г(Бөртэ үжин) хатан авчээ.

1188 онд Жүрхин, ТайЧУ, ДөрэЭлГҮН  нар хурж хэлэлцээд эв нэгдэхийг шийдэн Хамаг МОНОГОУУЛ-ын хаанаар ТэмүЧИН-ийг сонгожээ.

1205 онд ТэмүЧИН их эзэн ЧИНГИС ХААН ерэн таван түмЭН улсаа байгуулжээ.

1214 онд ЧИНГИС КУР ИЭ нэртэй Хөх Тэрэмсийн Их сургуулийг ИЭ-Элү Чоо Чай, Мачий КАУ, Дадай-АтанКҮ багш нартайгаар байгуулжээ.                                                                                          

Зэвүүн цагийн үр ургав:

1226 онд ТэмүЧИН их эзэн ЧИНГИС ХААН бээр ТНГР халив. Түүний ГЭР ИЭ СУУ ёсоор Толуй ТНГР-ийн эзний ЖРЛГ дагаж хаан суугаад тулгуур гурван онолыг хэрэгжүүлж эхлэв.

1228 онд Их Хуралдайгаар хэлэлцээд Толуйг огцруулав. Тэрээр оныг сүнсээр нэрлэхийг өөрчлөн оновчтой шийдвэр гаргасан боловч Оройн Дээд ГЭР ИЭ-нд байгаагүйг эрчимнэн урт дурыг гарган ЧИНГИС ХААН-ыг хөндөв хэмээн голлон буруутгагджээ. Тэгээд Өгөөдэйг ТНГР эзэн эрхт ЧИНГИС ХААН-аар өргөжээ. Тун удалгүй Өгөөдэйн талынхан эргэж санал гарган Хуралдайг дахин хийхийг шаардан “Өөхөнд цуглаад ч хэрээ хулт голохоор өөдгүй мунхаг Өгөөдэйг огцруулж аль, Оройн Дээд КҮ сурлагат Толуйг эргэн ХААН болгож аль” хэмээн шаардсан боловч Хуралдайг даргалагч Сорахуг Тай УКАУ хатан эс зөвшөөрчээ(Эм хүний өширсөн хатуу сэтгэлээс шалтгаалсан, хэрэв тухайн цагийн Хуралдайг мөргүн оюунт аль нэгэн эр хүн даргалж байсансан бол Монголын хойч ирээдүйд нөлөөлөх “зэвүүн цагийн үр” –ийг таслах аргаа яав ч олох л байсан болов уу).

1230 онд Толуй эзэн оул биеэ оргуулжээ(егүүтгэв). Сорахуг хатан нар Жунсяд цөлөгдөв. Хөх Тэрэмсийн Их сургуулийг ИЭ КҮ дүй(Өгөөдэй) ХААН татан буулгажээ.

1234 онд КАУ Ур КУР ИЭ нэртэйгээр ӨрөКАН-ы Их сургуулийг шинээр байгуулсан.

1240 онд Өгөдэй эзэн хальж түүний хатан ДөрэГҮН хатан хаан суув.
(Бат ханы дэмжлэг угаас байсныг мэдэж байсан боловч Сорахуг ТАЙ УКАУ бас л татгалзав).

1245 онд Гүюгийг ХААН өргөжээ. (Өгөөдэй болон ДөрэГҮН хатан нарын явуулсан төрийн харалган бодлогын улмаас улбаалсан “Зэвүүн цагийн үр” нэгэнт ургаж, тэмцэх ажил хойшдын шинэ зорилго болон зэрэгцэв.)

1247 онд Гүюг хаан ТНГР хальж түүний хатан ОГОУУЛ цолт  КАУ мөл-Үсүий-г ТНГР-ийн эзэн эрхт ХАТАН ХААН болжээ.

1250 онд Сорахуг хатан ИХ ЗАСАГ-ийн Алтан Дээд ГЭР ИЭ-г буулгаж бичин ИХ МОНОГОУУЛ Улсын ЧИНГИС ХААН-д( хүү Мөнх хаан) өргөн барьжээ.

Гал  
                             

Эх Сурвалж: Сорахуг Тай УКАУ ту БӨӨ ИЭ ЭН ГҮН хатан-ы буулгасан “ХӨХ МОНГОЛ-ыг Нүүдлйн соёлоор бадраах ИХ ЗАСАГ-ийн Алтан Дээд ГЭР ИЭ”-г барив.

Их Монгол гүрний эзэн, ТНГР-ийн Чингис цолт ТэмүЧИН их хаан маань Жай-Аайий ЭН Жүй жилийн КАУ УКАУ ЭН(Их Монголын 11-р) сарын КАУ ЧУ КУР ЭН(Их Монголын 06-ны) өдөр мэндэлжээ. Энэ нь тухайн үеийн  Их Монголын цаглабарыг өнөөгийн мөрдөж буй Григорийн тоололт шилжүүлбэл 1161(магадгүй 1159 он) оны 12-р сарын 24,25-ны өдөр байж болох талтайг нотолж байна